فرمول شناسایی صنایع مزیت‌دار

«تغییرات ساختاری صنعت چه تاثیری بر رشد اقتصادی دارد؟ و در مسیر توسعه صنعتی کشورها با سطوح درآمدی متفاوت کدام صنایع نقش دارند؟» بررسی‌ها نشان می‌دهد پس از انقلاب صنعتی، صنایع کارخانه‌ای به‌عنوان موتور رشد تولید و اشتغال موردتوجه قرار گرفتند. تغییرات تکنولوژی و مکانیزه‌شدن فعالیت‌های اقتصادی به همراه پیشرفت‌های سیستم حمل‌ونقل، تجارت رو به رشد منطقه‌ای و بین‌المللی را تسهیل کرد و منجر به رشد بلندمدت و پایدار اقتصادی شد. این‌گونه شد که فرآیند توسعه صنعتی طی چندین دهه گذشته صدها میلیون شغل در صنعت ایجاد کرد و از طریق بهبود دستمزدها به بالا بردن کیفیت زندگی آنها کمک کرد. طبق بررسی‌های انجام شده، کشورهایی که بیشترین تغییرات ساختاری آنها به سمت تولیدات صنایع کارخانه‌ای بوده است به سریع‌ترین رشد اقتصادی دست یافته‌اند. تولیدات صنایع کارخانه‌ای فرصت‌های مناسبی برای انباشت سرمایه، افزایش بازدهی به مقیاس اقتصادی و تغییرات بنیادی‌تر تکنولوژی فراهم می‌کند. این صنایع بیشترین سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه را انجام می‌دهند و ابزار اصلی برای توسعه و نوآوری تکنولوژی به‌شمار می‌روند.

الگوهای مربوط به رشد اشتغال منطقه‌ای در خدمات مرتبط با تولیدات صنایع کارخانه‌ای موید آن است که تولیدات صنایع کارخانه‌ای و فعالیت‌های مرتبط با آنها به لحاظ جغرافیایی به سمت کشورهای آسیایی در حرکت است؛ به‌طوری که در طول دوره ۲۰۱۱-۱۹۷۰ خالص صادرات صنایع کارخانه‌ای از آسیای شرقی و اقیانوسیه از ۲ میلیارد دلار به ۶۵۳ میلیارد دلار افزایش یافته است و در این میان نقش برجسته آسیا در تولید و تجارت کالاهای صنایع کارخانه‌ای تا حدود زیادی متاثر از چین است. موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی در گزارشی به تاثیر تغییرات ساختاری صنعت بر رشد اقتصادی پرداخته و همچنین دلایل ناکامی ایران در فضای صنعتی را مورد واکاوی قرار داده است. همچنین در این گزارش صنایع جذاب در فرآیند توسعه با توجه به سطوح درآمدی کشورها نیز معرفی شده است. ارزیابی‌های این گزارش نشان می‌دهد بازارهای صنعتی ایران به دلیل فعالیت در فضایی که به دور از رقابت موثر است، موجب تخریب فضای کسب‌وکار شده‌اند. براین اساس اصلاح ساختار بازارهای صنعتی با توجه به الگوی خصوصی رقابت‌محور، کاهش شدت موانع ورود به بازارهای صنعتی، حمایت از بنگاه‌های صنعتی کوچک و متوسط در بازارهای انحصاری برای بازسازی این تخریب بسیار حائز اهمیت است.

سهم صنایع کارخانه‌ای ایران در اشتغال

براساس گزارش موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی، صنایع ایران را می‌توان در سه دسته تقسیم‌بندی کرد. گروه اول صنایع مصرفی بی‌دوام با تکنولوژی پایین شامل نساجی، پوشاک، چرم، کاغذ، چوب و بازیافت هستند که سهم بالایی در اشتغال صنعتی دارند، اما در اثر تغییرات ساختاری سهم اشتغال آنها کاهش یافته است.

گروه دوم صنایع بزرگ و سنگین هستند که اغلب کالاهای سرمایه‌ای و مصرفی بادوام یا کالاهای واسطه‌ای تولید می‌کنند. این گروه یا نظیر ماشین‌آلات برقی، محصولات فلزات اساسی و صنایع ساخت وسایل نقلیه موتوری، تکنولوژی متوسط داشته و انرژی‌بر هستند یا همانند صنایع پالایشگاهی، تولید فرآورده‌های نفتی و مواد و محصولات شیمیایی و پتروشیمی مبتنی بر منابع بوده و تکنولوژی بالایی دارند. این گروه اگرچه سرمایه‌‌بر هستند اما به دلیل افزایش سهم آنها در فعالیت‌های صنعتی و سهم ناچیز اشتغال‌زایی، در بدو تغییرات ساختاری بر سهم اشتغال خود می‌افزایند. گروه سوم صنایع متوسط نظیر صنایع ساخت تجهیزات پزشکی، ماشین‌آلات دفتری، رادیو و تلویزیون هستند که از تکنولوژی نسبتا بالایی استفاده می‌کنند و اشتغال‌زایی آنها هم نسبتا بالا است. چنین صنایعی سهم بسیار ناچیزی در ساختار صنعتی ایران دارند.

با این حال اصلاح ساختار بازارهای صنعتی با توجه به الگوی خصوصی رقابت‌محور، کاهش شدت موانع ورود به بازارهای صنعتی، حمایت از بنگاه‌های صنعتی کوچک و متوسط در بازارهای انحصاری از جمله موضوعاتی هستند که برای افزایش سهم صنایع کارخانه‌ای در اشتغال باید مورد‌توجه واقع شوند. صنایع کارخانه‌ای ویژگی‌هایی دارند که به لحاظ اشتغال آنها را نسبت به سایر مشاغل متمایزتر می‌کند، برخی از مهم‌ترین آنها عبارتند از: برخورداری از بهره‌وری بالاتر، دستمزدهای بالاتر، شرایط کاری بهتر و فرصت‌های بیشتر برای ارتقای مهارت‌ها و تخصص‌ها. صنایع کارخانه‌ای به دلیل پرداخت دستمزدهایی بالاتر از میانگین، مهم‌ترین جاذب نیروی کار محسوب می‌شوند، به‌طوری که در سال ۲۰۰۹ بیش از ۴۷۰ میلیون شغل یا یک‌ششم مشاغل دنیا مربوط به چنین صنایعی بوده و این رقم در سال ۲۰۱۳ به بیش از نیم میلیارد شغل افزایش یافته است.